شهر سوخته در ۵۵ كیلومتری شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان و در كنار جاده زابل – زاهدان قرار دارد.این شهر در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سكونت داشته‌اند.تمدن شهر سوخته یكی از شگفتی‌های دنیای باستان است. این شهر مهمترین مركز استقرار و در حقیقت پایتخت منطقه در دوران مفرغ بوده است.مساحت كلی تپه شهر سوخته حدود ۱۵۲ هكتار است كه در یك برآمدگی بین دریاچه هامون و رود هیرمند بنا شده است و ارتفاع متوسط آن از سطح زمین‌های اطراف ۱۲ متر و بلندترین نقطه آن ۱۸ متر ارتفاع دارد.
تپه‌های شهر سوخته به چهار منطقه تقسیم می‌شوند:
منطقه مركزی با وسعت ۲۰ هكتار
منطقه مسكونی شرق با وسعت ۱۶ هكتار
قسمت شمال شرقی یا منطقه صنعتی شهر سوخته
قسمت جنوب غربی شامل قبرستان با مساحتی بالغ بر ۲۰ تا ۲۵ هكتار
شهر سوخته، به ظاهر نام جدیدی است و قدمت تاریخی چندانی ندارد. بر پایه متن‌های موجود، سابقه این نام به كمابیش ۱۵۰ سال قبل بر می‌گردد. شهر سوخته ۲ بار به آتش كشیده شده است، یكبار در ابتدای مرحله رشد و بار دیگر در لحظه مرگ و انهدام آن.این شهر در دوره ماقبل تاریخ حدود ۳۲۰۰ قبل از میلاد پایه‌گذاری و حدود ۱۸۰۰ قبل از میلاد متروك شده است. برای دوره‌ای حدود ۱۴۰۰ سال، زندگی در این شهر جریان داشته است. دوران شكوفایی این تمدن بین سال‌های ۲۵۰۰ تا ۲۲۰۰ قبل از میلاد بوده است كه شهر حدود ۵۵۰۰۰ نفر جمعیت داشته است. در این شهر دو گروه عمده كشاورزان و صنعتگران اكثریت را تشكیل می‌داده‌اند.
مهمترین آثار معماری مكشوفه در شهر سوخته خانه‌های موسوم به پلكانی و بنای كاخ سوخته است. هر واحد ساختمانی از یك قسمت مستطیل درست شده كه ۵ تا ۶ اتاق دارد و حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ متر زیر بنا داشته است و منازل در مجتمع‌های ۴ و یا ۶ خانه‌ای است.مصالح اصلی به كار رفته در آن خشت‌های خام منظم گلی است. سقف خانه‌ها معمولاً صاف بوده و از حصیر برای پوشش آنها استفاده شده و گرمای اتاق‌ها به وسیله یك اجاق مركزی تأمین می‌شده است.در سال ۱۹۷۲ اولین قبر به طور تصادفی كشف شد. مصالح مورد استفاده در ساختمان گورها خشت خام بوده است. در شهر سوخته ۳ نوع قبر دیده می‌شود. مهمترین نوع قبر، چاله‌ای ساده بوده كه مرده را همراه اشیاء و غذا دفن می‌كردند.
نوع دیگر چاله معمولی كه با دیواری به ۲ قسمت تقسیم می‌شده است. نوع سوم، قبرهای سردابه‌ای كه نوعی قبر خانوادگی بوده است.تنها، مسأله وسعت نیست كه شهر سوخته را به یكی از بزرگترین شهرهای باستانی ایران و خاورمیانه تبدیل كرده است.
بلكه یافتههای متنوع آن باعث تعجب باستان شناسان گردیده است. از جمله:
اولین جراحی مغز در ۴۸۰۰ سال پیش در شهر سوخته انجام شده است
ساكنان شهر سوخته كفش تولید می‌كرده‌اند و صنعت كفاشی داشته‌اند
كهن‌ترین انیمیشن (جان بخشی) و تصویر متحرك در شهر سوخته یافت شده است كه در این انیمیشن بزی به یك بوته گیاه نگاه می‌كند و از آن بالا می‌رود
برای اولین بار در ۳۰۰۰ قبل از میلاد شتر در شهر سوخته مورد استفاده قرار گرفته است
یك خط كش چوبی باستانی با دقت نیم میلی متر در شهر سوخته یافت شده است
مردمان آن روز شهر سوخته از شطرنج و تخته نرد استفاده می‌كرده‌اند
مراكز صنعتی مردم شهر سوخته خارج از شهر بوده است
تعدادی لوله‌های سفالی در شهر سوخته پیدا شده كه احتمالاً جهت آب‌رسانی یا دفع فاضلاب استفاده می‌شده است
پارچه‌هایی كه در شهر سوخته یافت شده مطلقاً در هیچ كجای ایران یافت نشده است
صنایعی مانند ریسندگی، خراطی، معرق‌سازی، مرمرسازی، سفال‌گری، مهرسازی، حصیربافی و ساخت ابزار فلزی در شهر سوخته رواج داشته است.
شهر سوخته مركز بسیاری از فعالیتهای صنعتی و هنری بوده، و نمونه‌های جالب و بدیعی از زیورآلات در آنجا به دست آمده است.
باستان شناسان با یافتن مهره‌ها و گردنبندهایی از لاجورد و طلا در یك گور درباره روشهای ساخت ورقه‌ها و مفتولهای طلایی به تحقیق پرداختند و دریافتند صنعتگران شهر سوخته با ابزار بسیار ابتدایی ابتدا صفحه‌های طلایی بسیاز نازك به قطر كمتر از یك میلیمتر تهیه كرده و بعد آنها را به شكل لوله‌های استوانه‌ای درمی آوردند و پس از اتصال دو سوی ورقه‌ها به یكدیگر مهره‌های سنگ لاجورد را در میان آن قرار می‌‌دادند.
برای اولین بار اورل اشتاین باستان شناس انگلیسی نام شهر سوخته را ذكر كرد. گروه باستان شناسان وابسته به موسسه فرهنگی ایزمئو (موسسه ایتالیایی مطالعات خاورمیانه و خاور دور) در سال ۱۹۶۷ به سرپرستی پرفسور توژی با همكاری مركز باستان شناسی ایران در محوطه باستانی شهر سوخته كار خود را آغاز كردند و بعد از انقلاب در سال ۱۳۷۴ دور جدید كاوش به سرپرستی دكتر سید صادق سید سجادی آغاز شد.
شهر سوخته بدون شك جز شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است. این نكته نه تنها در بقایای آثار معماری و كارهای ظریف دستی وصنعتی دیده می شود بلكه در سازمان دهی اجتماعی شهر نیز دیده می شود.در اولین دوره كاوش در شهر سوخته كوچه‌ها و خانه‌های منظم، لوله كشی آب و فاضلاب با لوله‌های سفالی پیدا شد كه نشان دهنده وجود نوعی برنامه ریزی و سازماندهی شهری در این شهر است.دانش پزشكی هم در شهر سوخته در حد شگفت انگیزی پیشرفت كرده بود تا آن حد كه پزشكان این شهر نه تنها از علومی چون شكسته بندی آگاه بوده اند ،بلكه می توانسته اند به اجرای عمل جراحی مغز دست بزنند. اسكلتی از یك دختر در گورستان این شهر به دست آمده است كه جای شكستن و ترمیم مجدد استخوان جمجمه كاملا روی آن مشخص است.
همچنین بقایای جمجمه ای دیگر با چشم مصنوعی از گورستان این شهر به دست آمده كه نشان می دهد پزشكان این شهر به كار جراحی چشم هم وارد بوده اند.از گور باستانی موسوم به شماره ۷۶۱ كهن ترین تخته نرد جهان به همراه ۶۰ مهره ی آن در شهر سوخته پیدا شد. این تخته نرد بسیار قدیمی تر از تخته نردی است كه در گورستان سلطنتی «اور» در بین النهرین پیدا شده بود.برای نخستین بار در شهر سوخته یك چشم مصنوعی متعلق به ۴۸۰۰ سال پیش كشف شد. این چشم مصنوعی متعلق به زنی ۲۵ تا ۳۰ ساله بوده كه در یكی از گور های شهر سوخته مدفون شده بوده است.
كشف اولین خط كش جهان با قدمت بیش از پنج هزار سال در شهر سوخته. این خط كش به طول ۱۰ سانتیمتر با دقت نیم میلیمتری و از جنس چوب آبنوس است. كشف خط كش در شهر سوخته زابل نشانگر این است كه ساكنان این شهر باستانی دارای پیشرفت‌های زیادی در زمینه علم ریاضیات بوده‌اند.
مشاغل اهالی شهر سوخته زابل:
این اهالی با استفاده از هوش و ذكاوت و دستانی هنرمند شغل هایی را برای خود اختیار كرده بودند و با تجارت از آن، سود حاصل می كردند. با ساختن تورهای ماهی گیری به صید ماهی مشغول می‌شدند و علاوه بر رفع نیاز تغذیه خود با فروش ماهیان صید شده به تجارت و درآمدزایی مشغول می شدند. معرق كاری، نساجی، زرگری، كوزه گری، حصیربافی، سنگ تراشی و ساخت جواهر و زیورآلات از جمله تجارت های دیگری بودند كه مردم به آن مشغول می شده اند. آنها برای انجام این فعالیتهای هنری و صنعتی و همچنین برای گرم كردن خانه هایشان، درختان اطراف نهر را قطع می كردند و به عنوان سوخت استفاده می كردند.
مكان های تاریخی و دیدنی شهر سوخته:
در منطقه وسیع شهر سوخته، جاذبه‌های تاریخی زیادی به چشم می‌خورند، اگرچه گردشگران به دلیل آب و هوای گرم و خشك و شرایط اقلیمی سیستان و بلوچستان و كمبود امكانات رفاهی توجه كافی به شهر سوخته ندارند ولی شهر سوخته ارزش بالایی دارد.
- نخستین چشم مصنوعی جهان در شهر سوخته1
برای نخستین بار در شهر سوخته یك چشم مصنوعی متعلق به 4800 سال پیش كشف شد. این چشم مصنوعی متعلق به زنی 25 تا 30ساله بوده كه در یكی از گور های شهر سوخته مدفون شده بوده است. چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ او كار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان نزدیك به 4500 سال از ساخته شدن آن هنوز سالم است.جنس این چشم مصنوعی یافت شده هنوز بطور كامل مشخص نشده است اما به نظر می رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است.
در روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ‌های داخل چشم توسط مفتولهای طلایی به قطر كمتر از نیم میلیمتری طراحی شده‌اند. مردمك این چشم در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی كه تقریباً یك لوزی را تشكیل می‌دهند در پیرامون مردمك دیده می‌شود.
2- جراحی مغز در شهر سوخته
برای نخستین بار در شهر سوخته یك چشم مصنوعی متعلق به 4800 سال پیش كشف شد. این چشم مصنوعی متعلق به زنی 25 تا 30ساله بوده كه در یكی از گور های شهر سوخته مدفون شده بوده است. چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ او كار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان نزدیك به 4500 سال از ساخته شدن آن هنوز سالم است.جنس این چشم مصنوعی یافت شده هنوز بطور كامل مشخص نشده است اما به نظر می رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است.
در روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ‌های داخل چشم توسط مفتولهای طلایی به قطر كمتر از نیم میلیمتری طراحی شده‌اند. مردمك این چشم در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی كه تقریباً یك لوزی را تشكیل می‌دهند در پیرامون مردمك دیده می‌شود.
2- جراحی مغز در شهر سوخته
یكی شگفت‌انگیزترین یافتههای شهر سوخته، پیدایی نشانه‌های كهن‌ترین جراحی مغز درشهر سوخته است. جمجمه‌ای از دختر دوازده یا سیزده ساله كه در 4800 سال پیش، پزشكان آن دیار برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع درجمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی كردند كه مدت‌ها بعد از این عمل زنده مانده است. اسكلت كامل پیدا شده از یك دختر 14 ساله كه مورد جراحی مغز قرار گرقته است.
3- نخستین خط‌كش تاریخ
